HISTORISCHE WANDELING HEELSUM (IVN 1983)

KORTE ROUTEBESCHRIJVING (zie ook het kaartje op de omslag!)

-      Start op Kastanjelaan. Richting Utrechtseweg.

-      Links af richting Renkum.

-      Na "Hoog Doorwerth" linksaf. Eerste pad links. Doorlopen tot Kerkweg. Kerkweg rechts volgen tot kruising met Kastanjelaan.

-      Kruispunt oversteken, grindpad volgen. Tussen huisnummers 42 en 44 omhoog naar Utrechtseweg.

Utrechtseweg oversteken en een honderdtal meters maar links lopen. Dan rechts­af Ottoweg volgen. Einde Ottoweg rechtsaf. Bennekomseweg volgen. Oversteken en linksaf Narcislaan.

Bij Hotel "Klein Zwitserland" rechtsaf. Crocuslaan volgen tot Klein Zwitserlandlaan. Bij kruising met Ginkelseweg oversteken en pad na "trim-parcours" in­slaan. Het Wilhelminapark dwars oversteken en rechtsaf het aangegeven voetpad volgen. Aan het einde van het voetpad linksaf, richting Utrechtseweg. Deze weg oversteken en linksaf volgen tot het viadukt. Hier rechtsaf slaan richting Ko­ninginnelaan. Voorbij huisnummer 14 linksaf pad volgen tot achter de kerk. Pad vervolgen langs het kerkhof richting Koninginnelaan. Bij asfaltweg rechtsaf. Koninginnelaan volgen tot voorbij gebouw "Rehoboth". Hier linksaf richting dorp. Bij kruising rechtsaf naar Kastanjelaan.

- Eindpunt.

EEN WANDELING  DOOR  HEELSUM

inleiding

Wandelen is een begrip waaraan meerdere betekenissen worden gegeven. Voor de één betekent het een beenspieroefening, voor een ander een ontdekkingsreis.

Deze beknopte routebeschrijving is bedoeld om de wandelaar wat achtergrondinfor­matie te geven over de historie van ons dorp en over wat u allemaal in ons dorp kunt ontdekken.

Dit gebied heeft een bewogen geschiedenis. De bodem bestaat uit lagen zand, grind, klei en leem, aangevoerd door de Rijn en de Maas. In de voorlaatste ijstijd, ca. 200.000 tot 100.000 jaar geleden, werd de Veluwe "gemodelleerd". Door glet­schers uit noordelijke streken werden diepe dalen gevormd en heuvelruggen opge­stuwd. Heelsum ligt op een vlakte, omringd door vier stuwwallen: de Wageningse berg, de stuwwal van Oud Reemst, het Veluwe-massief en de Noordberg. Dit gebied was niet bedekt met landijs.

In de daarna volgende periode en vooral gedurende de laatste ijstijd (ca. 10.000 jaar geleden) werd de vlakte door klimatologische invloeden opgevuld met materi­aal van de stuwwallen. Zichtbare invloeden zijn de stijle noordhellingen en de veel vlakkere zuidhellingen, b.v. in het dal van de Heelsumse beek.

Dit gebied kent al heel oude bewoning. In de omgeving zijn nu nog grafheuvels zichtbaar, die zo'n 3000 jaar oud zijn.       

Heelsum was oorspron­kelijk een buurtschap in de Heerlijkheid Doorwerth. Al in de 11e eeuw was "Heles­sem" bekend. Heelsum lag tot het eind van de vorige eeuw gro­tendeels aan de zuid­zijde van de Heelsumse Beek. Pas na 1900 ontstond er villabouw aan de noordzijde van de beek. Tot die tijd was dat een uitge­strekt heidegebied.

de wandeling

Op de omslag is een kaartje van Heelsum afgedrukt. Op dit kaartje is de route met een dikke zwarte lijn aangegeven. Langs de route zijn cijfers aangegeven. Deze cijfers verwijzen naar de hierna volgende teksten.

1.    Aan de overzijde van de weg, voor de Versmarkt Wijnveen, staat een mooie boom. Deze boom is pas na de oorlog geplant en is ongeveer 40 jaar oud. Het is een acacia. De acacia is afkomstig uit Noord Amerika en is omstreeks 1600 naar Europa overgebracht. De boom is geliefd bij imkers (honingleverancier). De boom groeit warrig en is te herkennen aan zijn diep gegroefde schors. Langs de route zijn overal acacia's te zien. De boom voelt zich prima thuis inHeelsum.

2.    De Pr.Bernhardlaan heette vroeger Zwarte Weg. In 1936 werd de weg omgedoopt tot Pr. Bernhardlaan. In de oorlog mocht deze naam niet worden gebruikt.     Toen heette de weg Willem de Zwijgerlaan. Dat mocht wel, want die was allang dood.

3.    Tegenover "Hoog Doorwerth" staat een mooie haag van naaldbomen. Dit zijn taxus­sen. De taxus is een oorspronkelijke Europese boom, die heel oud kan worden. in Schotland staat er één die 1500 jaar oud is. De taxus is een trage groeier en is daarom weinig aangeplant in onze bossen. Taxushout heeft een mooie kleur en tekening. De naalden zijn zeer giftig, evenals de prachtige rode bessen.

4.     “Hoog Doorwerth” is ge­bouwd op de plaats waar tot na de oorlog de papierfabriek van Pannekoek heeft gestaan. De papierfabrikage in Heelsum is onafscheidelijk verbonden met deze familie gedurende meer dan twee eeuwen. Al in 1700 waren er in Heelsum 5 papiermolens (4 water- en 1 windmolen). In 1736 waren dat er al acht.

In de 18e eeuw beleefden de papiermakers een gouden tijd. Op het hoogtepunt waren er elf molens in het dorp. De papierindustrie was lang de belangrijkste bron van inkomsten. Thans is nog alleen de papierfabriek Schut overgebleven. Om een indruk te krijgen van de werkomstandigheden en de wijze waarop papier ge­maakt werd, is een bezoek aan het Openluchtmuseum aan te bevelen.

5.    Het wandelpaadje rechts van de weg leidt naar een klein terrasje onder oude leilinden. Vanaf dit punt kan men het benedendal van de beek overzien tot aan de rondweg, die dit prachtige dal in tweeën splitst. Vroeger stonden hier zes huisjes van papiermakers. De tuinen grensden aan de beek, die in die tijd hier onderlangs de helling stroomde. In 1930 is het dal opnieuw ingericht en kreeg de beek zijn huidige bedding. Hier zijn o.a. de vol­gende planten te zien aardaker, zevenblad en kleefkruid. Ook staan hier oude flieren.

6.    Links aan de Kerkweg staat een oude eik. Langs zijn stam kronkelt een klimop omhoog tot hoog in de kruin van de boom. De klimop is een van de laatst bloeiende planten in het jaar (oktober) en draagt in het vroegste voorjaar vruchten. De klimop bloeit alleen aan die takken die voldoende licht krijgen.

7.    Langs de Kerkweg staan hier aan beide zijden van de weg lijsterbesbomen. De lijs­terbes komt overal op het noordelijk halfrond voor in sterk uiteenlopende varië­teiten, in de herfst kleurt de boom prachtig geel. Ter hoogte van de Kastanjelaan stonden vroeger twee papiermolens.

8.    Aan de zuidzijde van het waterpomp­station staan nog steeds skeletten van zeer oude lin­den. Deze bomen zouden meer dan 300 jaar oud zijn. Intussen zijn er door de gemeente jonge linden bijge­plant.

9.    In de tuin links van het huis “Zon­newende” stond tot voor 25 jaar een kinderkoloniehuis. Dit huis was omgeven door een park, waarin allerlei bijzondere bomen waren aan­geplant. Bij de bouw van "de Koningshof" is dit park grotendeels verdwenen.

10. Voor de idyllisch geplaatste bank stroomt een beekje. Dit beekje is de noorde­lijke arm van de Wolfhezer beek. Op ongeveer 50 meter zuidelijk stroomt dit beek­je in de Heelsumse beek. Voor de bank staat gras met lange sierlijke aren, ijle dravik.

Het pad wordt vervolgd tussen de volkstuintjes op de glooiende helling van het beekdal, tot aan de Utrechtseweg. Deze weg werd in 1820 bestraat. Links afslaan en oversteken, waar onze wandeling wordt vervolgd in de Ottoweg. Ter plaatste staan nog enkele villa's uit het begin van deze eeuw.

11. In de tuin van het huis op de hoek van de Ottoweg staat een prachtige iep. Boom en huis vormen een harmonieus geheel. In 1906 werd de Ottoweg, toen nog Grind­weg geheten, verhard.

12. Aan de linkerzijde van de weg, in de tuin van huisnummer 6, staan twee prachtige larixbomen. De lariks neemt onder de naaldbomen een bijzondere plaats in. Hij verliest in de herfst alle naalden, die de paden met een zacht verend tapijt bedekken. De naalden van de lariks staan in kwastjes rondom de loten van het vorige jaar. Al vroeg in het voorjaar krijgt de lariks een nieuw fris groen naaldenpak. De boom bloeit ook in dezelfde periode. De mannelijke kegeltjes zijn geelgroen, de vrouwelijke purperachtig. Ze groeien in hetzelfde jaar uit tot rijpe kegeltjes.

13. Aan het einde van de Ottoweg rechtsaf, waarna de Bennekomseweg wordt gevolgd. Langs deze weg staan de voor dit gebied kenmerkende bomen als beuken, eiken, berken en grove dennen. De kruising wordt verfraaid door oude coniferen. Na ca. 100 m. wordt links van de Bennekomseweg de Narcislaan gevolgd. Op de hoek staat een douglas. Deze boom is ook in Europa ingevoerd vanuit Amerika. De douglas is geen spar en ook geen den, maar een op zichzelf staande soort. De kegels van de boom zijn kenmerkend; eivormig, hangend met donkerbruine zaadschubben, waar telkens drie wat blekere puntjes uitsteken. De naalden verspreiden een geur als van sinaasappels.

De Narcislaan en het omliggende gebied behoorden tot het Wilhelminapark. Dit gebied werd omstreeks 1905 verdeeld in bouwpercelen ten behoeve van villabouw. In de tuin van Narcislaan 6 zijn een groot aantal inheemse planten te ontdekken.

14. Over Hotel "Klein Zwit­serland" staat in de Gids voor Renkum, Heelsum en Doorwerth uit 1913: "Familie-Hotel-Pension "Klein Zwitser­land” hetwelk naar alle eischen des tijds is in­gericht. Garage, stal­len, keurig schilders­atelier, donkere kamer, badkamers, enz., enz. Als bijzonderheid wordt genoemd een aan het ho­tel behoorend prachtig wandelpark, groot 22 HA. boschgrond. Hoogst aan­genaam en gezond zomer­verblijf. Pensionprijs vanaf f 3,- per dag. Aanbevelend, B.H.Hupkes

Deze advertentie illustreert hoeveel er is veranderd in 70 jaar.

15. Het Wilhelminapark geeft een indruk hoe het hier vroeger moet zijn geweest. Het hele z.g. Renkumse deel van Heelsum (dat is het deel ten noorden van de Heel­sumse beek) bestond tot aan het eind van de vorige eeuw grotendeels uit heide­velden met hier en daar boomgroepen. In 1710 werden aan de noordzijde van de beek twee papiermolens gebouwd. Omstreeks 1800 woonden hier nog maar 59 mensen. In 1840 had Heelsum 120 inwoners. In 1870 waren het er 155 geworden, wat is uitgegroeid tot de ca. 1700 nu.

Hieruit blijkt dat de groei van het dorp inzette met de verandering van industriedorp naar villadorp in het begin van deze eeuw.

In de berm van het voetpad groeien de gele dovenetel, vingerhoedskruid en het speenkruid.

16. Vanaf het Wilhemminapark wordt de route in zuidelijke richting gevolgd tot het viadukt over de Utrechtseweg. Aan de andere zijde van het viadukt ligt de pa­pierfabriek Schut. Deze fabriek is alles wat is overgebleven van twee eeuwen bloeiende industrie in dit dorp. Langs het viadukt loopt de route naar de Koninginnelaan. Dit is het deel van Heelsum dat eeuwenlang tot de Heerlijkheid Doorwerth behoorde.

17. Het witte boerderijtje aan de rechterzijde van de weg is oorspronkelijk in gebruik geweest als droogschuur voor tabak. De teelt van tabak is ter plaatse bedreven tijdens en na de teruggang van de papierindustrie. Na 1879, het jaar van de boe­delscheiding van de familie van Brakel, eigenaren van de Heerlijkheid, verdween de door hen gesanctioneerde tabaksteelt.

Vanaf de Koninginnelaan biedt zich een fraai uitzicht over het beekdal. De Heelsumse beek is thans nog ongeveer 6 km. lang. Oorspronkelijk ontsprong de boek in de omgeving van Terlet, ten noorden van Arnhem. De beek wordt gevoed met kwelwater uit de bodem. Dit water heeft een temperatuur dat varieert tussen 8 en 10 graden Celcius. Deze constante watertemperatuur is weer van invloed op de plantengroei in en langs de beek.

Een wandeling langs de beek naar de Kabeljauw is zeker aan te beve­len.

Aan de beek waren vroe­ger waterrechten ver­bonden. De heer van Doorwerth verpachtte deze rechten aan de pa­piermakers, die hun be­drijf langs de beek uit­oefenden. Tot de voor­waarden behoorde het schoonhouden van de bovenloop van de beek. Deze rechten waren tot 1878 onvervreemdbaar bezit van de heren van Doorwerth.

18. De route volgt een pad omhoog. De hier staande bank biedt een uitzicht over de "Libanon". Op deze "Libanon" groeien geen ceders, maar prachtige oude grove dennen". In de kruidlaag zijn allerlei interessante plantjes te vinden, zoals het bosviooltje, duizendblad, bijvoet en akkerhoornbloem.             

19. Het ruige terrein tussen de pastorie en de kerk heet "De groene bedstee". Hier stond vroeger de dorpsschool en het was een geliefde speelplaats voor de jeugd. Aan de oostzijde van het terrein achter de kerk en rondom de kerk staan zeer oude lindebomen. De eerstgenoemden zijn leilinden, die vroeger zijn geknot maar later weer zijn doorgegroeid. De linde is de grootste inheemse loofboom. Hij kan een hoogte van 45 meter bereiken. Een kenmerk van onze lindes zijn de snel groeiende z.g. waterloten aan z'n voet. Leilinden bij kerken en kerkhoven vormden vroeger vaak een rondlopende laan, waardoor de doden driemaal rondgedragen werden om de boze geesten op een dwaalspoor te brengen. Of de linden hier ook voor dit doel zijn aangeplant is niet bekend.

20. Het "kerkje op de heuvel" heeft een lange veelbewogen geschiedenis achter de rug. Het bijzondere van deze kerk is, dat zijn geschiedenis geheel bekend is. In de 14e eeuw werd de Heerlijkheid Doorwerth een parochie, wat in 1517 leidde tot de eerste steenlegging voor de kerk door Joncker Frederik van Voorst. De kerk is in gothische stijl gebouwd met z.g. kloostermoppen. In 1519 was de kerk ge­reed. Tijdens de reformatie is de kerk sterk in verval geraakt. In 1680 werd tus­sen de kerk en de pastorie een koster-schoolmeesterhuis gebouwd, hetgeen in 1884 afbrandde. In 1859 werd de zijbeuk aan de kerk aangebouwd. In 1944 werd de kerk zwaar beschadigd. In 1976 is de restauratie voltooid met het aanbrengen van de gebrandschilderde ramen. De geschiedenis van de kerk is in meerdere boeken uit­voerig beschreven.

21. De wegen om de kerk zijn alle delen van de vroegere verbindingswegen tussen Doorwerth en Renkum, die door de aanleg van de grote verkeerswegen in onze tijd aan belang hebben ingeboet.

"Rehoboth", links van de Koninginnelaan, werd in 1883 ge­bouwd als school, hetgeen te zien is op de gevelsteen. Sinds 1926 is het in gebruik als verenigingslokaal van de Ned.Herv.Gemeente.

De route kruist nu de Heelsumse beek. Rechts van de weg aan de oever van de beek staat een mooie zwarte els. Links van de brug breidt zich de Japanse duizendknoop uit.

De beekloop wordt gevolgd door knotwilgen en is zo in het landschap goed te volgen.

De oplettende wandelaar kan aan de gevels van de huizen aan de linkerzijde van de weg zwaluwnesten ontdekken.

De route wordt vervolgd via de Kastanjelaan. Deze weg heette vroeger Wamels enk (1712). Hieruit kan worden geconcludeerd dat hier reeds lang bouwland heeft ge­legen. In 1907 werd de weg verhard in verband met bouwspeculaties.

Hier eindigt deze wandeling.

DEZE KORTE BESCHRIJVING IS OPGESTELD DOOR HET I.V.N. ZUID-WEST VELUWEZOOM.

I.V.N. Zuid-West Veluwezoom Het Instituut voor Natuurbeshermings-educatie verzorgt  in de lente en de zomer wekelijks wandelingen in  ons gebied  onder leiding van natuurgidsen, waaraan  iedereen gratis kan deelnemen.    Voor nadere informatie kunt u zich wenden tot de V.V.V. en dhr . C. Burgsteyn, secretarisvan het IVN, Dorpsstraat 102, Renkum

klein-offsetdruk: boekhandel de Jong, Heelsum